ನಾಥರು ಲಿಂಗಾಯತದಿಂದ ಹೊರ ನಡೆದರೂ ಶರಣರ ಪ್ರಭಾವ ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗಲಿಲ್ಲ. ಪ್ರಾಣಲಿಂಗ ಪೂಜೆಯಂತ ತಮ್ಮ ಮೂಲ ತತ್ವಗಳಿಗೆ ಶರಣ ತತ್ವವನ್ನು ಬೆರಸಿ ಆರೂಢ ಪರಂಪರೆ ರೂಪಿಸಿದರು.
ಅತ್ತ ಲಿಂಗಾಯತ ಇತ್ತ ನಾಥವೂ ಅಲ್ಲದ ಸಮ್ಮಿಶ್ರ ಆರೂಢ ಸಂಪ್ರದಾಯದಲ್ಲಿ ಮೊದಲು ಬಂದವರು ದಿಗ್ಗಿ ಸಂಗಮನಾಥ. ಇವರು “ಪ್ರಾಣಲಿಂಗ ಸ್ಥಲವ ತಂದರು” ಎಂದು ನಂದಿ ಆಗಮಲೀಲೆ ಹೇಳಿದೆ.
ಇವರ ಸಮಕಾಲೀನ ತಿಪ್ಪಣ್ಣಯ್ಯ ಇಷ್ಟಲಿಂಗವನ್ನು ಬಹಿರಂಗದ ಪೂಜೆಯೆಂದು ತಿರಸ್ಕರಿಸಿದರು. ಬದಲಿಗೆ “ಹಿಂಗದಿಹ ಅನಂತರಂಗದ ಪ್ರಾಣಲಿಂಗದ” ಪೂಜೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಂಡರು.
ಕೃತಿಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಇವರು 60 ವರುಷ ಸ್ನಾನ ಮಾಡಲಿಲ್ಲ. ಹರಿದ ಬಟ್ಟೆಯನ್ನೂ ಬದಲಿಸದೆ ತಮ್ಮ ಕಾಯಕ, ಪೂಜೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಕೊಂಡಿದ್ದರು. ವಿಭೂತಿಯನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಬೊಟ್ಟು ಧರಿಸುತ್ತಿದ್ದರು.
ಇವೆಲ್ಲಾ ಲಿಂಗಾಯತರಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿದ್ದ ಬಾಹ್ಯ ವೈದಿಕ ಆಚರಣೆಗಳಿಗೆ ಬಂದ ಪ್ರತಿರೋಧ. ಆದರೆ ಅವರ ಶಿಷ್ಯ ಗುಂಡ ಬಸವೇಶ್ವರರಿಗೆ ಅಷ್ಟು ನಿರ್ದಾಕ್ಷಿಣ್ಯವಾಗಿ ಇಷ್ಟಲಿಂಗ ತೆಗೆಯಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ.
ನಂತರ ಬಂದ ಕೊಡೇಕಲ್ ಬಸವಣ್ಣನವರ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಆರೂಢ ಪರಂಪರೆ ಪ್ರಬಲವಾಯಿತು. ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಇಷ್ಟಲಿಂಗ ತೆಗೆದು ಆರೂಢರು ಲಿಂಗಾಯತರಿಗಿಂತ ವಿಭಿನ್ನವಾಗಿ ಬೆಳೆದರು.
(‘ಗುಂಡ ಬಸವೇಶ್ವರನ ಚರಿತ್ರೆ’ ಲೇಖನದಿಂದ ಆಯ್ದ ಮತ್ತು ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಗೊಳಿಸಿರುವ ಭಾಗ – ಮಾರ್ಗ ೫)
